O 14 de outubro de 2013 asínase o acordo entre a empresa Repsol e a Autoridade Portuaria da Coruña para o traslado das instalacións de descarga ao porto exterior de Punta Langosteira. Deste xeito, péchanse anos de negociacións nos que se puxo de manifesto o desexo de separar esta icona do pasado industrial da cidade do crecemento da propia urbe.

Pero as instalacións teñen vida propia, cun pasado e tamén un futuro. Inauguradas en 1964, foron parte do desenvolvemento económico e social da comarca, sendo a antigua Petroliber un dos focos de atracción para o crecemento en máis de 60.000 habitantes do censo cidadán entre os anos 60 e 70.

A cidade que nos últimos anos xa non vía de bo agrado esa presenza industrial parece querer esquecer algo importante: que peso tivo a súa existencia no desenvolvemento “moderno”. Eses 50 anos de historia serviron para que se forxasen novas familias e ecosistemas na área urbana, para que un novo tipo de sociedade fose tomando forma a partir da integración de todas esas persoas que nun determinado momento abandonaron o rural para buscarse un futuro na cidade.

Ao mesmo tempo que esta memoria histórica parece perderse, as instalacións irán desaparecendo paulatinamente, cambiando a morfoloxía dunha parte moi visible da Coruña nun proceso físico de transformación de toneladas de materia que marcaron de forma decisiva a evolución da cidade. O seu traslado e reconstrución en Punta Langosteira supoñerá redebuxar a paisaxe industrial sen que a súa actividade detéñase, pero pasando a un segundo e silencioso plano.

A historia das cidades aséntase sobre o seu propio crecemento. O que pode parecer obvio ás veces non o é tanto xa que o “desenvolvismo” nos seus diferentes formatos a escala global, supuxo a posibilidade de introducir novos modelos económicos atendendo a principios básicos de necesidade. Non só crecían as posibilidades de xerar emprego e riqueza, senón que os propios integrantes do sistema crecen e participan do que eles mesmos xeran.

A creación da refinería coruñesa a principios dos 60, xunto coa aparición doutros núcleos industriais, é o elemento que reforza o movemento migratorio de máis de 60.000 persoas. A cidade crece rapidamente durante esa década e toda esa actividade empresarial vaise tecendo dunha forma absolutamente alambicada: non é só que se traballe para diferentes industrias, senón que todo ese movemento retroaliméntase nun espazo capaz de crecer a partir da riqueza xerada no propio sector industrial.

Neste escenario, o da urbe, a presenza da refinería, coa súa gran necesidade de abastecemento, ten maior relevancia que o doutras industrias. As necesidades dos procesos eliminan calquera posibilidade cortoplacista á hora de xestionar o crecemento do espazo físico da cidade, ao mesmo tempo que se crea unha dependencia con respecto a todo o que rodea a estas infraestruturas. Porque a industria require, á fin e ao cabo, das persoas.

Pero 50 anos de historia non son 50 anos de anécdotas senón décadas de crecemento e adaptación mutua, de traballo e rutinas nunha produción que transcende claramente a súa propia presenza física. O proceso de transformación é global, pero vai calando na vida das persoas a través de novos usos, como foi a omnipresencia do transporte en xeral e o automóbil en particular. O combustible non é un elemento máis senón a esencia da nosa forma de vida profesional e persoal.

O proceso De Mudanza de Repsol non vai ser rápido, nin sinxelo. Mesmo parece ter paralelismos con antigas dificultades tanto a nivel político como cidadán, que agora se enredan en intereses económicos globais lastrados por anos de crise económica sistémica. A pesar de ser unha compañía multinacional, Repsol ten na Coruña unha parte importante da súa historia e un importante reto por superar.

Aínda que Repsol foi creada en 1987 como resultado da organización do Instituto Nacional de Hidrocarburos, os seus antecedentes en Galicia hai que situalos en 1961 coa construción da Compañía Ibérica de Petróleos - Petroliber impulsada polo Estado co 54% do accionariado. O resto estaba repartido en varias sociedades entre as que destacaba a Marathon Oil Company.

A anécdota galega está na rivalidade coa cidade de Vigo, na que Manuel Cordo Boullosa, empresario portugués de orixe galega, mesmo chegou a construír, a finais dos 50, a refinería Petrogasa, que funcionaría 15 anos ata pasar ao poder do Estado. O empresario tentou xogar as bazas políticas, poñendo de presidente a Salvador Moreno, almirante e exministro de Mariña, pero non entraba nos plans de Suances, o todopoderoso Presidente do INI ao que Valentín Paz Andrade chamaba o “ subdictador económico”. En 1964 era inaugurada polo Caudillo.

Delegación Gobierno no Monopolio do Petróleo. 1964

A refinería de Petroliber constituíuse como principal porta de entrada do petróleo en Galicia, pero tamén como centro de abastecemento a toda a zona noroeste (e así segue sendo).

De forma directa, fixo xurdir outras industrias como Fertiberia, Butano, Cámping Gas, o centro de distribución de Campsa (despois CLH) e a central térmica de Sabón, de Fenosa, inaugurada en 1972 para facer fronte ás novas necesidades xeradas directa e indirectamente pola refinería. A isto hai que sumar o gran desenvolvemento que “sufriu” o porto coruñés en movemento de buques e mercadorías, do que a actividade relacionada coa refinería representou durante algúns anos ata o 70% do total anual.

Mayo de 2016: A rúa Joaquín Planells cambia de nome

Joaquín Planells foi o primeiro presidente da Empresa Nacional Calvo Sotelo e posteriormente ministro de Industria, cargo desde o que aprobou a instalación dunha refinería de petróleos na Coruña.

En 1983, el INH adquire as accións de Marathon Oil Company en Petroliber e en abril de 1985, Petroliber foi absorbida pola Empresa Nacional de Petróleos, que daría orixe á creación de Repsol dous anos máis tarde. En 1989 chegaría a súa privatización parcial que se desenvolveu en varias etapas ata 1997, en que se completou o ciclo e pasou por completo ao sector privado.

En 1981 constitúese o Instituto Nacional de Hidrocarburos – INH (Lei45/1981) como entidade de dereito público, suxeita ao dereito privado, e dependente do Ministerio de Industria e Enerxía, para xestionar as actividades empresariais públicas en materia de hidrocarburos (integradas ata ese momento do INI).

A constitución do INH foi a resposta á segunda crisis do petróleo e no marco dunha importante reorganización da industria que, tras a revisión do Plan Enerxético Nacional, esixía unha gran coordinación entre as empresas do sector. En xuño de 1981, o INI transfire ao INH as súas divisións de Petróleo e Petroquímica e a do Gas. Esa transferencia implicou tamén as accións e dereitos das empresas.

Dous anos máis tarde, en 1987, a reorganización de actividades en España, derivada sobre todo do fin do monopolio público (obrigado polas esixencias da Comunidade Europea para a súa incorporación), deu lugar á constitución do grupo empresarial Repsol, pero aínda dentro do INH. O novo grupo pasaba así a aglutinar as participacións de petróleo, química, gas butano e prospección e exploración do Estado.

En 1989, o INH iniciou a venda de accións de Repsol a investidores privados a través dunha OPV do 26% da compañía.

Tras novas operacións de venda de accións (1993, 1995 y 1997) a SEPI terminou a total privatización de Repsol mediante unha nova OPV do 10% das accións, que nese momento xa estaban en mans da propia SEPI.

Si bien en la historia de la refinería no hay accidentes de importancia, han tenido que pasar 50 años para que se hiciera, recientemente, el primer simulacro, sí destacan los sufridos por dos petroleros que traían cargamento de crudo:

Urquiola: 12 de mayo de 1976	Mar Egeo: 13 diciembre de 1992

Ambos fueron achacados a fallos humanos. En el primero, en el que murió el capitán, el servicio hidrográfico no detectó una peligrosa aguja rocosa en el canal norte de acceso. En el segundo, el capitán no rectificó un rumbo equivocado lo que, junto con la fuerza del temporal, lo fue abatiendo hacia tierra. A esto habría que sumarle la temeridad de que le fuera permitida una maniobra de noche, y con mala visibilidad, sin un práctico a bordo. Una auténtica tragedia de la que, por ser más actual, existe mayor reflejo documental

En ambos casos la contaminación fue muy importante, sin embargo, el más reciente desastre del Prestige no deja de recordarnos que la exposición a este tipo de catástrofes va mucho más allá de la presencia de la refinería.

Relatos personales

• Ignacio Arnaiz, experto en carga y descarga de petroleros, y que llevaba diez años al frente del puerto de A Coruña, recuerda el accidente del Urquiola

Recuerdo la cara del práctico, de Lebón, aún llena de petróleo

De Mudanza trae a primera línea una de esas partes invisibles de la Historia tejida en el día a día: los cimientos del desarrollo que fueron permitiendo, además de generar riqueza, proporcionar estabilidad y crecimiento al espacio que lo rodea.

Porque las decisiones, por acción y por omisión, tienen siempre más de un actor. Porque las ciudades y los territorios son esa complicada suma de asfalto y edificios que las que al final hay, sobre todo, personas.

Esa es la parte de la historia que se quiere contar, la de las personas que conformaban la ciudad y sobre la que fue creciendo a su alrededor: cómo la propia ciudad fue, y sigue, “mudando” a partir de las nuevas necesidades de una industria tan específica, estructuralmente hablando, como es la relativa al refinado y todos sus procesos, en el más amplio sentido del concepto.

Partiendo de este punto, se dibuja el desarrollo en torno a dos ejes:

✔ Por un lado, la recuperación de una “memoria de adaptación” ya que a lo largo de estas décadas la relación de la ciudad con la industria fue mudando: de ser “abrigo de” fue pasando a ser un contraste estético cuyo valor no siempre se reconoce ya que, como suele ocurrir, tiene muchos puntos de vista.

✔ Por otro, el arranque de un proceso de cambio lento y minucioso que está destinado a adquirir pleno sentido años después de su inicio. No se trata de un simple traslado, como no fue en su día Petroliber la implantación de una empresa más. Se trata de disponer la construcción de un nuevo sistema que dará paso al desmantelamiento de una importante porción del esqueleto humano.

En estos dos ejes se encuentra, en el fondo, la razón de ser de todo el ecosistema urbano: la sucesión de procesos que se asimilan entre lo cotidiano por parte de la población:

1. Sólo ante la entrada de esta tercera revolución que supera a la industrial, la tecnológica, se fue produciendo el conflicto al enfrentarse entornos laborales (y vitales) que parecen querer dejar de lado el pasado industrial.
2. Al mismo tiempo, los testimonios de los primeros trabajadores del entorno de Petroliber servirán para entender toda esa historia desde otra perspectiva: la de las oportunidades cuando la mayoría de la sociedad estaba luchando por la pura supervivencia.

Con la llegada de la actual crisis se está produciendo la paradoja final: el tejido industrial vuelve a ser necesario e, incluso, deseado. Estas condiciones se trasladan a la ciudadanía en el sentido de sentir alivio por tener todavía lazos con el sector industrial. En el caso de Repsol, es una factoría plenamente asimilada como elemento del paisaje y de la realidad de la comarca.

En definitiva…

De Mudanza busca el relato de 50 años de “historia mundana y de normalidad” que, un día, tiene que asumir la evolución y sus consecuencias (con todo tipo de implicaciones) en forma de traslado