Fuente: O orballo da igualdade

Os comezos da fábrica non deberon resultar especialmente atractivos para as traballadoras coruñesas e dos seus arredores; a novidade e a dureza do traballo e a situación da fábrica, bastante apartada da cidade, desanimaron a moitas mulleres para solicitar traballo na nova factoría. O futuro da Palloza non parecía nada prometedor nos seus primeiros anos de actividade.

En cando ás operarias, non sei que lle diga; pois como está a fábrica tan desproporcionada de lonxe, o camiño todo á beira do mar, escampado, uns ventos nordestes que lle fan a un andar co corpo dobrado. Os invernos de moita augan e longos entendo que non irán 100 operarias a traballar (…). Borráronse máis de 120; e por moitas que veñan e recíbanse, non haberá nunca nesta fábrica 400 operarias. E encomenzando a vir barcos, menos: a unha porque ten pai, irmán ou marido a quen servir e non as deixarán vir (…). Con todo, son moi desenvoltas; tratan en todo e traballan en todo, e non están suxeitas; e a gañar catro cuartos e un oitavo por un feixe de cigarros; que máis vale ir e matarse na mar, a desembarcar sal, sardiñas, peixe ou coller marisco e vender polas rúas que estar alí.

Felipe PAMPILLÓN [mestre de labores]. Correspondencia familiar. 20-8-1908.

Ao contrario, as previsións non se cumpriron e na Palloza chegaron a traballar 4.000 mulleres a mediados do s. XIX, unha cifra non superada por ningunha outra fábrica da época en Galicia.

As tarefas de desvelado da folla de tabaco eran realizadas case sempre polas cigarreras máis maiores, aquelas que perdesen habilidade nas mans ou na vista para realizar labores de maior precisión. Hai que ter en conta que ata que conseguiron o dereito de xubilación de 1936, as cigarreras permanecían na fábrica ata o fin das súas forzas físicas.

A descrición das condicións de traballo a finais do XIX foi maxistralmente plasmada por Emilia Pardo Bazán na súa novela A Tribuna.

Como a maioría das traballadoras das fábricas ata 1936, cobraban por obra feita. Ademais, e ata que non se estableceu a xornada máxima das oito horas, o seu horario permitía unha flexibilidade á hora de entrada e saída da fábrica que lles permitía atender tamén os labores do fogar.

Por outra banda, como o seu salario non era fixo, podían as cigarreras, especialmente as solteiras, dispoñer de cantidades que non entregaban e que investían nelas mesmas (vestidos, zapatos e complementos); esta situación, xunto coa de traballar nunha empresa de participación estatal e dun monopolio que proporcionaba altos beneficios que garantían a continuidade da factoría, fixo da cigarrera unha obreira identificable polo seu aspecto exterior e contribuíu a crear a imaxe das cigarreras como a “aristocracia das obreiras”.

A pesar de que comunmente se considera ás cigarreras como elementos que forman parte do cadro de persoal das fábricas de tabacos, o seu status era o de “traballadoras domiciliarias”, é dicir, formaban parte do que se denomina “sistema domiciliario agregado”, un sistema que recolle elementos do sistema protoindustrial e agrega outros de carácter industrial.

Esta situación orixinaba unha forte indefensión das traballadoras fronte á Arrendataria porque, ao non estar consideradas como persoal fixo (non gañaban un salario fixo polo que tamén podían ausentarse días enteiros) non se lles recoñecían moitos dereitos, especialmente o de xubilación. Esta situación resultaba certamente inxusta xa que moitas traballaban durante toda a súa vida e só deixaban de acudir por absoluta imposibilidade física.

[As cigarreras] adoitan quedar fóra das sociedades de resistencia (…) Foi o sindicalismo cosa exclusiva de homes? Foi propio da muller galega daquel período a submisión no taller? Pensarían todas como aquela peixeira coruñesa que, irritada pola multiplicación incesante de paros en 1907 exclamou: “Malo raio parta tanta folga, tanto demo! Non basta cando non hai traballo?”

A realidade é máis complexa e non achega unha resposta unívoca. Ata 1916 non se asocian a movemento huelguístico algún, nin sequera ao paro do Primeiro de Maio. Con todo, si se mobilizan enerxicamente en cantas ocasións a Administración da fábrica tenta recortar a remuneración arreo ou suprimir a flexibilidade do horario que aquelas gozaban. En varias ocasións (1831, 1857 ou 1902) a súa cohesión e o medo que inspiraban obrigan á superioridade para retroceder. (Gérard BREY. O movemento obreiro en Galicia ata 1930)

“Sabe vostede o que é esta fábrica? Unha masonería de mulleres que, aínda que hoxe arrínquense o moño mañá axudaranse todas como unha lexión de diaños” Emilia Pardo Bazán nas súas notas para A Tribuna.

Dada a desprotección das súas condicións de traballo, ao longo de toda a súa historia, as cigarreras organizáronse en diferentes asociacións de socorro e axuda mutua e en decembro de 1916 as cigarreras coruñesas fundaron a que había de ser a máis importante das sociedades nadas no seo da fábrica de Tabacos da Palloza: Unión Tabacalera. Sociedade Montepío de Obreiras Cigarreras.

Aínda que na súa denominación figura a denominación de Montepío, a organización (formada co apoio dos ferroviarios) tivo desde o principio e durante toda a súa existencia, carácter de sindicato, de sociedade de resistencia.

No seu regulamento aprécianse importantes cambios con respecto a outros deste tipo de sociedades cunha maior extensión e articulación, de forma que se pormenorizan as cuestións. Os seus obxectivos están deseñados non só para servir ás cigarreras da fábrica coruñesa senón que están pensados para poder ser aplicados en calquera das fábricas de tabacos existentes nese momento en España.

Xunto coa defensa dos intereses económicos das asociadas, destaca tamén os valores de solidariedad coas restantes sociedades proletarias, así como a preocupación pola elevación cultural das beneficiarias e a creación dunha biblioteca como medio para potenciar esa formación. A asociación declárase apolítica e sen credo relixioso determinado. As primeiras xuntas directivas estiveron desempeñadas exclusivamente por mulleres pero máis tarde incorporáronse tabaqueiros.

A partir da súa constitución, Unión Tabaqueira mantivo unha intensa e constante actividade a favor da mellora das condicións laborais e salariais de cigarreras e tabaqueiros, de modo que este colectivo era sempre un referente en salarios e consideración social para os restantes gremios coruñeses.

Contou tamén cunha Cooperativa Obreira de Consumo: un economato moi ben dotado.

Con todo os enfrontamentos internos seguían, o que levou á creación de novas sociedades (Nova Aurora) que representaban diferentes ideoloxías e cuxos enfrontamentos chegaron a paralizar a fábrica (folga de agosto de 1917). Tamén foron importantes os enfrontamentos posteriores coa asociación Sindicato a Industria do Tabaco (CNT), especialmente polas diferentes visións sobre as técnicas para empregar para conseguir melloras. Tras os sucesos de 1934 chegaron a aproximarse pero a fusión non se chegou a producir.

Tampoco pudo concluir el sueño de las cigarreras de Unión tabaquera –las conocidas popularmente como chaconeras- de poder utilizar por completo el edificio social que, con las aportaciones de 100 pesetas de las asociadas, comenzaron a construir en 1932. Poseer un local social en las proximidades de las fábricas para el servicio de las cigarreras era una vieja aspiración y el edificio estaba prácticamente terminado en julio de 1936, incluso ya fuera inaugurado el salón de la planta baja en 1935.

En el proyecto, el edificio servía para albergar a la cooperativa, disponía de un amplio salón para representaciones teatrales (se hicieron algunas para recaudar fondos con los que terminar el edificio), conferencias, proyecciones de películas… Pero tras el 20 de julio, el edificio fue incautado por la Falange. En la actualidad está la sede de la UGT, el sindicato en el que ingresó la Federación Tabaquera Española, formando parte de la “devolución del patrimonio sindical”. Pero no a sus propietarias.