Historias da Coruña | Edificios en chamas

Un dos incendios máis soados na Coruña durante as primeiras décadas do século XX foi o da Fábrica de Mistos, tamén coñecida como a de Zaragüeta, pois así se apellidaba o seu propietario. Situada no número 17 da rúa Castiñeiras, funcionaba desde 1871. O seu dono era ata entón o propietario da factoría de Irún, pero debido ás dificultades causadas no País Vasco polas guerras carlistas decidiu trasladarse á capital coruñesa ás instalacións onde funcionara con anterioridade unha nave de fundición de Manuel Solórzano.

A partir de 1898, a empresa incorporouse ao monopolio do Estado sobre os fósforos, que fora establecido en 1892, funcionando como arrendataria do mesmo. A fábrica proporcionaba traballo a preto dun centenar de mulleres que, a comezos do século XX, gañaban entre 9 e 21 pesetas á semana, traballando en réxime de destajo. Eran coñecidas popularmente como as misteiras, e, sobre elas e as súas reivindicacións sociais, publicou un libro a historiadora Ana Pouse (Fundación Luís Tilve, 1999).

E foi o 9 de xuño, sábado, cando se declarou o incendio, pouco despois de que as empregadas finalizasen o seu traballo. A causa parece que foi fortuíta, aínda que debida ao material inflamable que almacenaba. Pronto o lume alcanzou grandes dimensións e puido verse desde numerosos lugares da cidade. Tras avisar ao parque de bombeiros, as campás das igrexas daban o sinal de alerta. A maior dificultade foi que a bomba de vapor non podía actuar, pois pronto quedou sen auga que a alimentase, e, cando se quixo tomar do pozo dunha leira próxima, houbo oposición dalgúns veciños pois a xente ía esnaquizar os sementados, tendo que impoñerse ao final a Garda Civil para conseguir o líquido elemento.

Crónica

Con todo, a fábrica quedou completamente destruída, coa excepción dalgúns útiles que puideron salvar as propias empregadas. A Voz informou amplamente, na súa primeira páxina, do sinistro. A crónica, que levaba o selo do seu futuro director Alejandro Barreiro, comezaba así: «Acababa onte o día tranquilo na Coruña, sen emocións, cando se estendeu pola poboación a triste noticia: estaba a arder a antiga fábrica de fósforos de Zaragüeta, un establecemento popular en toda España e moi simpático».

Como anécdota, triste, hai que citar que, aproveitando a confusión do incendio, moitas persoas foron sorprendidas levándose paquetes con caixas de fósforos, sendo necesario o cacheo.

O efecto inmediato do sinistro foi que as obreiras quedaron sen traballo, apuntando A Voz: «O voraz incendio levou a miseria a cen honrados e modestos fogares, alimentados ata hoxe por reducidos, pero ben administrados xornais».

Con todo, e grazas a un intenso esforzo, a fábrica renovou o seu traballo o 20 de decembro do mesmo ano, aínda que as obras, dirixidas polo arquitecto Juan de Ciórraga, estaban sen terminar aínda, aproveitando que as naves tiñan as súas cubertas colocadas.

Os traballos de reconstrución quedarían terminados a finais de 1907, pero a fábrica pechou as súas portas para mediados de febreiro de 1908, pois expirara o contrato que o sindicato do fósforo tiña co Estado, quedando na rúa as súas empregadas que, entón gañaban entre 1,50 e 3 pesetas diarias (os obreiros, uns 12, cobraban entre 2,75 e 4 pesetas). Con todo, a primeiros de marzo, o persoal despedido volveu á factoría, pois Zaragüeta asinou outro contrato co Estado, comprometéndose a entregarlle cada mes o dobre da produción anterior.

Guerra civil e peche

Aínda que en plena Guerra Civil española, a fábrica pechou durante varios meses, pronto renovou o seu traballo, a principios de maio de 1938, pois durante o conflito bélico habían quedado destruídas as factorías de fósforos de Irún e Oviedo, non funcionaba a madrileña de Carabanchel e non podía contarse, por estar en zona republicana, as de Valencia e Alcoy, dispoñendo a España de Franco as de Sevilla, Tarazona e Palma.

Para traballar na nova etapa da fábrica, era necesario presentar certificados de adhesión ao Movemento Nacional, motivo polo cal serían rexeitados parte dos antigos empregados. En total, renovaron a actividade preto de 300 obreiros.

A empresa deixou a súa actividade nos anos 50. Hoxe só queda como lembro unha estatua de homenaxe ás misteiras na praza de Monforte, orixinal do escultor Xosé Castiñeiras, inaugurada en novembro do 2000.

• David y Goliat. A industria cerillera española en perspectiva internacional (1892-1956)

Son cinco os factores que fan da industria cerillera un interesante campo de investigación para a historia empresarial e industrial da España contemporánea. Desde o punto de vista teórico cabe destacar

1. En primeiro lugar, que os fósforos foron un dos monopolios do Estado español, desde 1892 ata 1956.
2. En segundo lugar, este monopolio estivo arrendado á iniciativa privada e concretamente a unha empresa de carácter familiar, o Grupo Fierro.
3. En terceiro lugar, os fósforos constituíron un dos sectores nos que España protagonizou unha temperá internacionalización con presenza en Portugal desde 1925, en Marrocos desde 1937 e en diversos países de Iberoamérica desde o final da Guerra Civil española. Esta expansión permite, así mesmo, destacar a importancia do capital social como estratexia de crecemento dunha empresa . En efecto, a familia Fierro puxo de manifesto unha notable capacidade para xerar redes empresariais de cooperación e crear e explotar ese capital social que foi protagonista do crecemento exterior do Grupo .
4. En cuarto lugar, o sector fosforero é especialmente interesante desde o punto de vista internacional polo seu carácter de oligopolio, cuxa traxectoria foi moi en paralelo á industria do tabaco. A súa estratexia baseouse na produción a gran escala, no crecemento horizontal, na competencia ao principio e, moi pronto, no recurso aos acordos de colaboración.
5. En quinto lugar, e xa desde un punto de vista máis concreto, cabe sinalar que a industria fosforera española foi moi pouco estudada . Existen escasos traballos que abordan perspectivas concretas, en especial a laboral.

Estas páxinas ofrecen un primeiro achegamento ao sector fosforero en España . Pretendemos poñer de relevo a importancia desta pequena industria que, a pesar do seu atraso tecnolóxico e do escaso valor engadido do seu produto final, constituíu un dos poucos sectores nos que España participou tempranamente e con certo éxito no mercado internacional. Cronoloxicamente, este traballo detense en 1956, data na que foi suprimido o monopolio español sobre a fabricación e venda de mistos e na que España xa estaba establecida no mercado norteafricano e no iberoamericano.

A Pequena Cerillera (ou A Nena dos Fósforos) é un conto de fadas escrito por Hans Christian Andersen e publicado por primeira vez en 1848. Na Dinamarca dos tempos de Andersen estaba prohibido mendigar, e moitos pobres dedicábanse a fabricar mistos e vendelas nas rúas, desta forma ninguén podía acusarlles de mendigar.

Parece que Andersen escribiu o seu conto simplemente para facernos chorar como madalenas, pero realmente para o danés o final da historia é feliz. Non é que o escritor #gozar con que as pobres nenas pobres, xeadas e famentas morran soas na rúa, senón porque segundo as crenzas relixiosas tanto súas como da época, o máis feliz para a nena era poder estar coa súa avoa nun paraíso sen fame, frío nin dor… imos, que a moza debería darse cun canto nos dentes con poder ter un final tan “feliz”.

Ao longo do conto, Andersen vai describindo aos poucos como é o proceso de hipotermia que sofre a nena. Coa hipotermia leve, cando a temperatura corporal está entre os 33 e 35 graos centígrados, empezan os tremores, a confusión mental e a torpeza de movementos. A cerillera parece sufrir todo ésto: tiritiona, visións e arrinconamiento. Se hai hipotermia moderada (de 30 a 33 º C), tamén aparece a desorientación e perda de memoria. Coa hipotermia grave (menos de 30º C) pode haber perda de consciencia, baixada de tensión e mesmo a morte. Andersen non sabería moito de enfermidades, pero vai contando ao detalle polo que pasa a moza antes de morrer. Cuentitis aguda.